Pravilan plodored u ratarstvu

Iskorišćavanje zemljišta bez smene useva na istom polju nazivamo monokultura. Stalnom monokulturom zemljište se iscrpljuje, zakorovljava, nagomilavaju se biljne bolesti i štetočine, zemljište se jednostrano iskorišćava, prinosi useva počinju da opadaju. U ranijim vremenima iz svih ovih razloga zemljište se ostavljalo da se „odmara“ u obliku parloga ili ugara. Intenzivnom proizvodnjom, koja podrazumeva upotrebu velikih količina mineralnih đubriva, dubljom i učestalijom obradom, primenom pesticida i visokorodnih sorti i hibrida može se ostvariti velika dobit i bez čvrstog plodoreda, ali ne za duži vremenski period. Ovakvi sistemi ratarenja ubrzo dovode do negativnog bilansa humusa, zemljište se sabija, dolazi do poremećene biološke ravnoteže u zemljištu, nagomilavaju se biljne bolesti, štetočine i korovi, te dolazi do izražene pojave otpornih korova kao i jačeg napada biljnih bolesti i štetočina iz godine u godinu.

Svaki usev razvija specifičan odnos sa zemljištem na kome se razvija, iz ovog razloga pri ponovljenom gajenju useva zemljište se jednostrano iskorišćava. Ukoliko gajimo različite biljne vrste na istom polju dolazi do izražaja kumulativno dejstvo plodoreda, odnosno dolazi do povoljnog uticaja na strukturu zemljišta, vodni i vazdušni režim u zemljištu, promet organske materije, sadržaj i pristupačnost mineralnih materija u zemljištu, kao i do poboljšanja biološke aktivnosti zemljišta pa time i manje pojave bolesti, štetočina i korova. Smenom useva na istom polju menjaju se životni uslovi korova, tako plodored praktično određuje pojavu korova. U uskim plodoredima s većim udelom nekog useva razmnožavaju se korovi koji su prilagođeni tom usevu i otporni prema herbicidima koji se uobičajeno primenjuju. Iz ovih razloga dolazi do veće pojave višegodišnjih otpornih korovskih vrsta. Veća pojava otpornih korova kao posledicu ima i povećanu upotrebu pesticida, te se u značajnoj meri i zagađuje životna sredina. Poštovanje plodoreda u krajnjoj meri dovodi i do smanjenja upotrebe pesticida i smanjenja zagađenja životne sredine.

            Sistem biljne proizvodnje, odnosno plodored, zavisi od proizvodne orijentacije gazdinstva, ali i šireg regiona, te plodored gazdinstva treba koncipirati tako da omogući maksimalno korišćenje agroekološkog potencijala zemljišta, očuvanje i povećanje plodnosti zemljišta, ostvarenje najvećeg bruta – proizvoda po jedinici površine, uz punu ekonomičnost i rentabilnost proizvodnje. Udovoljiti svim ovim zahtevima složen je i težak zadatak za organizatora proizvodnje, posebno u uslovima specijalizovane proizvodnje. Specijalizacija biljne proizvodnje znači u suštini sužavanje broja gajenih useva što za posledicu ima otežanu pravilnu smenu ovih useva. Zbog dinamičnih primena u agrarnoj politici ni sada niti u budućnosti neće moći da se primenjuju tzv. „čvrsti plodoredi“. Čvrsti plodoredi podrazumevaju da je udeo, mesto i redosled useva nepromenjen najmanje za jednu plodorednu rotaciju. U savremenim uslovima prihvatljivije je planiranje okvirnih plodoreda u kojima se umesto konkretnih planiraju usevi sa sličnim agrotehničkim zahtevima. U ovakvim plodoredima setvena struktura se menja prema zahtevima tržišta, ali se usevi sa sličnim agrotehničkim zahtevima smenjuju po principu poljosmene i plodosmene. Ovakav plodored je mnogo elastičniji u poređenju sa čvrstim i omogućava znatno veću slobodu pri izboru useva. Konkretan plodored uvek je rezultat određenih kompromisa, no potrebno je izbegavati grube greške i rešiti probleme koji su prisutni u setvenoj strukturi većine gazdinstava. Najčešće greške pri sastavljanju plodoreda su: neusklađenost setvene strukture sa klimatskim i zemljišnim uslovima, velika zastupljenost useva koji su veliki potrošači vode iz zemljišta, nedovoljna zastupljenost dobrih preduseva, mala zastupljenost useva koji popravljaju strukturu zemljišta i povećavaju sadržaj humusa u zemljištu, kao i često vraćanje osetljivih useva na iste parcele.

            Na našim poljima velika je zastupljenost okopavina, preko 70% (kukuruz, šećerna repa, soja, suncokret) koji su veliki potrošači vode. Iz ovih razloga potrebno je promeniti setvenu strukturu i povećati udeo pre svega strnina, a zatim i krmnih smeša. Takođe, veliki je udeo useva koje imaju zajedničke bolesti (soja, suncokret, uljana repica). Otklanjanje ovakvih nedostataka veoma je složeno, ali je moguće poštovanjem principa tzv. biološkog minimuma, odnosno stepena koncentracije jednog useva koji omogućuje postizanje stabilnih i visokih prinosa. Maksimalna zastupljenost soje ne treba da je veća od 33,3% (vraćanje na isto polje svake treće godine). Maksimalna zastupljenost suncokreta i uljane repice u redovnoj setvi treba da je 25% (smena ovih useva posle četvrte godine). Maksimalna zastupljenost šećerne repe u plodosmeni je 20% (u sistemima za navodnjavanje 25%). Pšenica i druga strna žita treba da budu predusev za industrijske biljke, treba apsolutno izbegavati ponovljenu setvu pšenice. Povrće, lucerku i druge krmne biljke treba gajiti van plodoreda.

            Plodored je posebno značajan i u sistemu integralne proizvodnje jer utiče na smanjenje pojave korova, bolesti i štetočina, te se smanjuje ili izostavlja upotreba pesticida i tako se širi životna sredina. U novije vreme ističe se značaj plodoreda u smanjenju ispiranja nitrata, smanjenju erozije i sabijanja zemljišta gajenjem biljaka tokom cele godine. Pri tome poseban značaj imaju postrni i naknadni usevi koji služe kao malč u zimskom periodu, a potom se koriste za ishranu stoke ili kao zelenišno đubrivo.