Heljda (Fagopyrum esculentum L.)

 Heljda se gaji zbog zrna koje je dobro svarljivo a služi i kao dijetalna hrana. Zbog sličnosti u hemijskom sastavu zrna kao i načina korištenja svrstavamo je u žitarice iako prema botaničkoj pripadnosti spada u porodicu Polygonacea. Oljušteno zrno sadrži oko 80 % skroba, 10 – 15 % belančevina, 1 – 2 % sirovih vlakana, 2 – 3 % masti i 1 – 2 % mineralnih materija, gvožđe, fosfor, jod kao i povećan sadržaj B1 i B2 vitamina.

Seme heljde se izjednačava po hranljivoj vrednosti sa slamom jarih žitarica, ali se stoci ne sme davati u većim količinama jer sadrži alkaloid fagopirin. Heljdu oprašuju pčele jer dugo cveta i ima cvet na koji pčele lako dolaze, ali samo u jutarnjim satima. Pri povoljnim uslovima može se dobiti 80 – 100 kilograma meda sa jednog hektara. Od 100 kilograma zrna heljde može se dobiti 60 – 70 kilograma tamnog brašna. Zeleni listovi i cvet heljde mogu se koristiti kao izvor rutina, glikozida koji se upotrebljava u medicini kao lekovito sredstvo za bolesti kao što su hipertenzija (povišen pritisak), reumatizam i dijabetes, dok čaj od heljde pomaže kod oporavka od zračenja i hemoterapije.

Ima dobro razvijen vretenast koren dobre usvojne snage. U zemljište prodire do 120 centimetara. Stabljika je razgranata, šuplja, visine oko 150 centimetara, sazrevanjem dobija crvenkastu boju. Listovi su srcoliki, a zrno je trouglastog oblika. Težina 1000 zrna iznosi 20 – 30 grama, a hektolitarska težina je od 50 – 65 kilograma. Beli cvetovi skupljeni su na cvetnim grančicama koje rastu iz pupoljka u pazuhu listova. Cvetanje traje dugo, oko 30 dana (fotografija broj 1).

Fotografija broj 1: Usev heljde na području grada Sombora

Minimalna temperatura potrebna za setvu kreće se od  4 – 9 ºC. Optimalna temperatura za klijanje kreće se oko 17 ºC, a za cvetanje od 17 – 19 ºC. Biljke uginjavaju ako se temperatura spusti ispod – 1 ºC. Prema zemljištu nema velike zahteve. Zbog relativno niskih prinosa (oko 2 t/ha) proizvodnja heljde kao glavne kulture na području Vojvodine je manje isplativa, pa se kod nas gotovo isključivo gaji kao postrni usev nakon skidanja ječma i ozimog krmnog bilja. Za područje Vojvodine se preporučuje postrna setva heljde gde se ostvaruju solidni prinosi (tabela broj 1;  fotografija broj 2).

Tabela broj 1: Rezultati makroogleda sorti i populacija heljde u postrnoj setvi na parcelama PSS Sombor u 2011. godini

Fotografija broj 2: Ogledi sorti i populacija heljde na području grada Sombora

Posle setve obavlja se valjanje zemljišta. Ako se nakon setve, a pre nicanja, stvori pokorica, treba je povremeno uništiti drljanjem. Ako je setva izvedena na razmak 45 – 50 centimetara, potrebno je obaviti kultiviranje, a broj kultiviranja zavisi od stanja zemljišta i zakorovljenosti. Dobro je u blizini heljdinih polja postaviti košnice sa pčelama, koje će pospešiti oprašivanje. Setva se obavlja kad se zemljište zagreje na oko 15 ºC. Setva može započeti od 01.05. do 15.05. kada više nema opasnosti od mraza. U ranijem setvenom roku je potrebno oko 80 kg/ha semena dok je u postrnoj setvi potrebno 80 – 100 kg/semena. Seje se sejalicama u uske (razmak između redova oko 10 cm) ili široke redove (razmak između redova 45 – 50 cm) na dubinu 4 -5 cm. Razmak unutar reda zavisi od gustine sklopa. Gustina sklopa je oko 200 – 250 klijavih semena na m². Gušću setvu treba koristiti u postrnoj setvi. Heljda je vrlo kompetativna biljka s korovima zbog brzog nicanja i jakog početnog porasta, pa brzo zaseni površinu, a time i iznikle korove. Upravo zbog toga dobro je posejati kao funkcionalnu hranu, a prema potrebi i za zelenišno đubrenje. Heljda nejednako i dugo sazreva. Žetva počinje kada je većina plodova zrela, a da se zrno ipak ne osipa. Žetva se obavlja žitnim kombajnima koji se za to posebno podese. Nakon žetve seme se suši na manje od 14 % vlage. Heljda je kao biljna vrsta veoma zahvalna za preradu na poljoprivrednom gazdinstvu (fotografija broj 3) i to pre svega za proizvodnju brašna, ljuštenje zrna, preradu ljuske i stabljike.

Fotografija broj 3: Oprema za preradu zrna heljde